Cổ mẫu là gì? Các nghiên cứu, bài báo khoa học về Cổ mẫu

Cổ mẫu là gì?

Cổ mẫu (tiếng Anh: archetype) là những hình ảnh, biểu tượng, mô típ, vai trò hay cấu trúc tâm lý mang tính nguyên thủy và phổ quát, tồn tại trong tiềm thức con người và xuất hiện lặp lại trong các nền văn hóa, tôn giáo, truyền thuyết và nghệ thuật từ cổ đại đến hiện đại. Đây là những yếu tố nền tảng giúp con người cảm nhận, lý giải thế giới và xây dựng bản sắc cá nhân, đồng thời cũng là công cụ thể hiện các giá trị chung của nhân loại qua nhiều thế hệ.

Khái niệm cổ mẫu được phổ biến rộng rãi và phát triển có hệ thống trong tâm lý học phân tích của Carl Gustav Jung, người cho rằng các cổ mẫu không được học mà hiện diện trong vô thức tập thể – một tầng sâu hơn của tâm trí nơi chứa đựng các kinh nghiệm, ký ức và hình ảnh chung của toàn nhân loại. Chúng không thể quan sát trực tiếp mà biểu hiện qua giấc mơ, huyền thoại, tôn giáo, văn học và hành vi cá nhân.

Theo Jung, cổ mẫu vừa là di sản tinh thần mang tính tập thể, vừa là động lực thúc đẩy cá nhân phát triển thông qua quá trình tự khám phá, gọi là cá nhân hóa (individuation). Tìm hiểu thêm tại Britannica – Archetype.

Nguồn gốc và nền tảng triết học

Ý niệm về cổ mẫu có thể được truy ngược về triết học Hy Lạp cổ đại. Plato từng mô tả khái niệm eidos – các “mẫu hình lý tưởng” tồn tại trong thế giới ý niệm, vượt lên trên hiện thực vật chất. Tuy nhiên, Jung là người đầu tiên kết nối ý tưởng này với tâm lý học hiện đại và phát triển nó như một phần trong lý thuyết cấu trúc tâm thần.

Theo Jung, cổ mẫu là cấu trúc nền tảng của tâm trí con người, được hình thành qua hàng ngàn năm tiến hóa. Cổ mẫu không có hình thức cố định mà chỉ biểu hiện thông qua các đại diện (manifestations), ví dụ:

• Cổ mẫu người mẹ: Có thể xuất hiện dưới hình ảnh bà mẹ hiền, Mẹ thiên nhiên, Đức Mẹ Maria hay Mẫu Thượng Ngàn.
• Cổ mẫu người anh hùng: Đại diện qua Heracles, vua Arthur, Frodo hoặc Harry Potter.

Đặc điểm chính của cổ mẫu

Các cổ mẫu có một số đặc điểm cơ bản sau:

• Phổ quát: Dù ngôn ngữ, tín ngưỡng hay điều kiện sống khác nhau, con người khắp nơi đều có những hình ảnh cổ mẫu tương tự.
• Tiềm thức: Cổ mẫu không phải là kiến thức được học, mà tồn tại sâu trong vô thức tập thể và có ảnh hưởng lên suy nghĩ và hành vi.
• Biểu tượng: Cổ mẫu thường xuất hiện dưới dạng biểu tượng trong giấc mơ, thần thoại, truyện cổ tích và nghệ thuật.
• Tái diễn: Các mô típ cổ mẫu thường xuất hiện lặp đi lặp lại trong nhiều câu chuyện và nền văn hóa khác nhau.

Các nhóm cổ mẫu phổ biến

Jung không liệt kê danh sách cổ mẫu cố định, nhưng qua nghiên cứu, nhiều nhà tâm lý học và văn hóa học đã xác định một số nhóm cổ mẫu điển hình:

• Người anh hùng (The Hero): Chiến đấu với bóng tối, vượt thử thách để giải cứu hoặc mang lại giá trị cho cộng đồng.
• Người mẹ (The Mother): Biểu tượng của nuôi dưỡng, che chở, sinh sản và sự sống – có thể là hình ảnh hiền mẫu hoặc “mẹ ghẻ” khắc nghiệt.
• Bóng tối (The Shadow): Phần bị kìm nén trong mỗi cá nhân, đại diện cho bản năng, nỗi sợ, điều bị phủ nhận.
• Người tự ngã (The Self): Biểu tượng của sự thống nhất giữa ý thức và vô thức, trạng thái cân bằng cao nhất trong hành trình phát triển cá nhân.
• Người hướng đạo (The Mentor): Dẫn dắt, truyền cảm hứng và chỉ lối – như Gandalf, Dumbledore, Khổng Tử.
• Kẻ phản bội (The Trickster): Phá vỡ trật tự cũ để tạo điều kiện cho cái mới – ví dụ: Loki, Sói trong cổ tích, hay Trạng Quỳnh.

Ứng dụng của cổ mẫu trong các lĩnh vực

1. Văn học, điện ảnh và nghệ thuật

Cổ mẫu là công cụ nền tảng trong sáng tác. Joseph Campbell với lý thuyết “Hành trình người anh hùng” (Hero’s Journey) đã chỉ ra cấu trúc cổ mẫu của các câu chuyện sử thi, phim bom tấn và tiểu thuyết giả tưởng. Ví dụ: Luke Skywalker, Simba, Neo đều tuân theo hành trình cổ mẫu gồm khởi đầu – thử thách – khai sáng – trở về.

Xem lý thuyết tại Joseph Campbell Foundation.

2. Tâm lý trị liệu

Trong liệu pháp phân tích theo trường phái Jung, việc xác định các cổ mẫu cá nhân giúp khám phá chiều sâu tâm thức, hòa giải các phần đối lập trong bản ngã và tiến đến sự toàn vẹn nội tâm.

3. Thương hiệu và truyền thông

Theo mô hình 12 cổ mẫu thương hiệu, các doanh nghiệp có thể định hình "tính cách" thương hiệu để kết nối cảm xúc với khách hàng. Ví dụ:

• Nike: Anh hùng – truyền cảm hứng vượt lên thử thách.
• Harley-Davidson: Kẻ nổi loạn – khẳng định cái tôi mạnh mẽ.
• Apple: Nhà sáng tạo – đổi mới và thách thức chuẩn mực.

Tham khảo mô hình tại Frontify – Brand Archetypes.

4. Văn hóa dân gian và tín ngưỡng

Cổ mẫu hiện diện rõ rệt trong truyện cổ tích, thần thoại, lễ hội và nghi thức văn hóa. Chúng giúp truyền tải tri thức, đạo đức và niềm tin cộng đồng một cách biểu tượng.

Cổ mẫu và biểu tượng học

Mỗi cổ mẫu thường gắn với các biểu tượng đặc trưng, giúp con người nhận diện và phản ứng cảm xúc một cách trực giác. Ví dụ:

• Vòng tròn: Biểu tượng của sự toàn vẹn, vũ trụ, cái vô hạn – đại diện cho Self.
• Con đường: Hành trình cá nhân, trưởng thành và biến đổi – gắn với hành trình của anh hùng.
• Gương: Biểu tượng của đối diện bản thân, khám phá cái tôi thật sự.

Cổ mẫu trong văn hóa phương Đông

Dù không dùng thuật ngữ "archetype", văn hóa phương Đông cũng chứa đầy cổ mẫu. Ví dụ:

• Thánh Gióng: Cổ mẫu anh hùng sinh ra từ nhân dân, cứu nước và hóa thần.
• Mẫu Liễu Hạnh: Đại diện cổ mẫu nữ thần – bảo hộ, ban phước, kết nối tâm linh.
• Trạng Quỳnh: Cổ mẫu Trickster thông minh, phá vỡ quy tắc để vạch trần bất công.

Các cổ mẫu này không chỉ định hình văn học dân gian mà còn ảnh hưởng đến phong tục, tập quán và thế giới quan của người Việt.

Biểu diễn cổ mẫu dưới dạng trừu tượng

Nếu mô hình hóa nhận thức tâm lý theo Jung, ta có thể hình dung:

$Psyche = Conscious + Personal\ Unconscious + Collective\ Unconscious$

Trong đó: $Collective\ Unconscious$ chứa các $Archetypes$ như các yếu tố bẩm sinh, định hình phản ứng và trải nghiệm chung của nhân loại.

Kết luận

Cổ mẫu là những hình mẫu tinh thần vượt thời gian, gắn liền với cấu trúc sâu nhất trong tâm thức con người. Chúng giúp giải mã hành vi cá nhân, cấu trúc văn hóa và tạo ra các biểu tượng có sức cộng hưởng lớn trong xã hội. Dù tồn tại ở dạng ẩn dưới, cổ mẫu là sợi chỉ đỏ kết nối con người với chính mình, với cộng đồng và với chiều sâu văn hóa toàn cầu. Việc hiểu và sử dụng cổ mẫu đúng cách không chỉ làm giàu nội tâm, mà còn nâng cao hiệu quả trong giáo dục, nghệ thuật, lãnh đạo và truyền thông hiện đại.